अरे उठलास का? दात घासलेस का? चहा ठेवलास का? माझा ओतलास का? कचरा ठेवलास का? डबे आणलेस का? आंघोळ केलीस का? कपडे धुतलेस का? वाळत घातलेस का? काढून आणलेस का? भाजी आणलीस का? स्वयंपाक केलास का? पाटपाणी घेतलंस का? ताटं वाढलीस का? भांडी घासलीस का? ओटा पुसलास का? दिवे लावलेस का? दिवे मालवलेस का? गाद्या घातल्यास का? दारं लावलीस का? दात घासलेस का? इतक्यात झोपलास का?
***
सगळ्यांनाच आठवतं तसं आजोळ मलाही आठवतं आहे पन्नास वर्षं ओलांडून मन मला मागे पाठवतं आहे परीक्षा संपत आल्या की ओढ आजोळी जाण्याची सूर पारंब्या खेळण्याची रसाळ आंबे खाण्याची चौकात आलो की बोळाच्या शेवटी वाड्याचा दिंडीदरवाजा दिसे मामाच्या वाड्याचं दर्शन होताच माझ्या आनंदाला सुमार नसे धावत जाऊन अंगणात शिरतांच दरवाजा मला कवेत घेई “आलास? ये, दमला असशील!” त्याचा करकर आवाज येई दरवाज्याला महिरप होती झोकदार बोगनवेलीची मागल्या दारी रास पडायची प्राजक्ताची अन् अबोलीची गोठ्यामध्ये दहा गायी त्यांत एक तांबू गाय होती रोज सकाळी साखर घालून धारोष्ण दुधाची साय होती आजी सांगे तो दरवाजा एकदाच बंद झाला होता जेव्हा गांधीहत्येचा भीषण प्रसंग आला होता दरवाज्यातून वाजत गाजत जेवढ्या लग्नवराती गेल्या तटस्थपणाने दरवाज्याने तेवढ्याच अंत्ययात्राही नेल्या गोठा पडला, तांबू गेली तांबूची गोंडेदार शेपटी गेली मोडक्या वाड्यात एकटी राहून बिचारी आजीही शेवटी गेली वाड्याचा तो दरवाजा मी कधीच बंद पाहिला नाही तो दरवाजा केव्हाच गेला तो वाडाही राहिला नाही
(अनुवादित कविता: कवयित्री नाझिश शाह यांच्या "गरीब की गुहार" या अतिशय सुंदर हिंदी कवितेचे मी केलेले मराठी रूपांतर)
आठ वाजता फर्मान निघालं बारा वाजता कुलपं लागनार जमीन हलली पावलाखाली आता नाही आपन घरी परतनार लाइनीला लागन्याची सवय तर व्हती पन बंद खोलीत किती येळ बसनार गल्लीतल्या कुत्र्यांस्नी जसं भेटतं तसं म्हनत्यात, तुमालाबी जेवन भेटनार आमची राहती जागा हिरावली भूक मिटवन्याची साधनं गमावली पोलीस पाडत्यात लाठ्यांचा पाऊस “बसा गपचूप, कशाला मस्ती गावाची गाव हाय पाचशे मैलांवर, नाही ट्रेन ना बस आन् बाॅर्डर हाय बंद, पकडा वाट परतीची” मुसमुसून आसवं सुकून गेली आरोळी कोरड्या जिभेला अडली आम्हाला घरी पाठवायची सोय का नाही केली? परदेशी राहनाऱ्यांना आनायला विमानं पाठवली जवा कोर्टानंबी आमची सुनावनी नाकारली तवा आम्ही पायीच गावाची वाट पकडली चपला जुती सारी पार घासून गेली चला सामान मुलंबाळं पाठुंगळीला घेऊ भूक लागली की कोरडी बिस्किटं खाऊ आलं मरन तर रस्त्यातच मरून जाऊ घरच्या आठवनीनं फार सतावलं कश्या ऱ्हात असत्याल माय अन् बाईल इथं ऱ्हायलो तर भुकेनंच मरनार न्हाई तर आम्हाला हा करोना घेऊन जाईल ट्रेन तर तुम्ही चालवनार न्हाई चालल्या तरी तिकिटाचे पैशे न्हाईत चला कसं तरी करून तिकीटही काढू पन तुम्ही कवा पाठवाल कोनाला म्हाईत चांगली थट्टा करताय राव आमची ट्रेनचे पैशे घेऊन वर कॅन्सल करताय आम्हाला बांधिलकीचे मजूर ठरवताय आन् वर परत मजुरी कायदा बदलताय तुम्हास्नी काय फरक, आम्ही जगलो किंवा मेलो रोगराई तुमची आन् जुलूम आमच्यावर म्हनं आम्ही खेडूत, गुन्हेगार, देशद्रोही गप ऱ्हात न्हाई आम्ही बंद खोलीत डांबल्यावर तुम्हीच आनली ही परदेशी रोगराई आम्ही टीबी, काॅलऱ्यानं मरतच हाओत रोगराईनं मेलो नाही तर भुकेनं आम्ही कुठल्याबी हालातीत मरतच हाओत आता कृपा करून आम्हाला मोकळं सोडून द्या तुम्ही बसा बंद खोलीत, आम्हाला जाऊन द्या ही रोगराई तर बाबा हाये सबब पुरानी गरिबी आन् श्रीमंतीची हाये ही कहानी
एकदा असाच हिंडत होतो आणि मला गुरुजी भेटले प्राथमिक शाळेतले ते दिवस डोळ्यांपुढून सरकून गेले चार खोल्यांची आमची शाळा आम्ही आणि आमचे गुरुजी तेराचा पाढा म्हणतानासुद्धा खदाखदा हसायला लावायचे “कुठे असतोस, काय करतोस हल्ली?” मी सांगितले, गुरुजी थक्क झाले म्हणाले, “खूप मोठा झालास रे, शाळेचं, आमचं सार्थक केलंस… चल घरी, मी इथे समोरच राहतो एक कप चहा तरी घेऊन जा!” कपाळीच्या आठीने आमचे स्वागत केले “बस रे…” म्हणून गुरुजी आत गेले “आज कोणाला घेऊन आलात? सगळेच यांचे माजी विद्यार्थी! लोकांना पण लाज नाही पाहा एक कप चहासाठी साले काहीही करतील!” चपला पायांत सरकवून निघालो खाली उतरलो, सिगरेट पेटवली आणि अचानक, का कुणास ठाऊक पण मला साऱ्या जगाची दया आली!
एखादी कविता आर्त आसवांसारखी आपल्या डोळ्यांत उभी राहते एखादी कविता उन्मत्त कैफासारखी जागेपणी रंगीत स्वप्नं पाहते एखादी कविता सुंदर शिल्पासारखी ठाकून ठोकून घडवता येते एखादी कविता उंच मनोऱ्यासारखी मजल्यामजल्याने चढवता येते एखादी कविता बालमैत्रिणीसारखी दारामागे लपून वाकुल्या दाखवते एखादी कविता लंगडी घालत घालत पळपुट्या मनाचा पाठलाग करते एखादी कविता खेळकर प्रेयसीसारखी हळूच मागून येऊन आपले डोळे झाकते एखादी कविता लाजऱ्या नववधूसारखी हलक्याने एकेक पाऊल पुढे टाकते एखादी कविता प्रेमाच्या पान्ह्यासारखी मन भरून आलं की आपसूक स्त्रवते एखादी कविता निजलेल्या तान्ह्यासारखी मिटलेल्या डोळ्यांतून खुदकन हसते एखादी कविता पावसाळी पागोळ्यांसारखी टपटप पडून आपली बाग फुलवते एखादी कविता श्रावणी हिंदोळ्यासारखी झुलझुल झुलवून आपलं मन खुलवते एखादी कविता ज्वलंत निखाऱ्यासारखी अंतरंग जाळत राहते एखादी कविता भंगल्या हृदयासारखी सारी रात्र जागत राहते एक गुपित तुम्हांला सांगू का? जे कवी कोणालाच सांगत नाही कविता कवीला आपोआप होते त्याला ती “करावी” लागत नाही!
(तुकोबांची साष्टांग क्षमा मागून) बसे एकला मी । कसे मन मारू प्राशतो ही दारू । प्रातःकाळी घरात बसोनी । लागलीसे प्यास उचलतो ग्लास । आवडीने घरात बसोनी । जाहला उद्वेग पेगावरी पेग । रिचवितो घरात बसोनी । जाहलो मी दीन टाॅनिक व जिन । वाचवील घरात बसोनी । वाटते शरम घेतो थोडी रम । परतून घरात बसोनी । ओव्या ह्या गाईन साथीला वाईन । दोन थेंब संकटावरी या । एकच उपाय स्काॅच किंवा राय । घ्यावी थोडी आपत्तीपुढे या । हात मी टेकिला द्या थोडी टकीला । राॅक्सवरी लाॅकडाउनाने । जीव अर्धा झाला हवा पुरा प्याला । शॅंपेनचा कपाटामधोनी । दाविती वाकुल्या साऱ्या त्या बाटल्या । काय करू जरा जास्त होता । बायको ओरडे दिवस कोरडे । माझ्या भाळी तळीराम म्हणे । आज घ्या व्होडका उद्या राहील का । प्राणिमात्र
असेही काही महाभाग जगतायत ज्यांचं इंजिन रुळांवरुन निखळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही अडीअडचणींच्या चिखलात घसरून ज्यांच्या अंगातलं चिरगूट मळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही भुकेलं खंगलेलं दारिद्र्य दिसताच ज्यांचं भरलेलं पोट ढवळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही अन्यायाच्या आसुडांचे फटके ऐकताच ज्यांचं रक्त त्वेषाने उसळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही प्रेमाची ओढ अनावर होताच ज्यांनी प्रेयसीला मिठीत आवळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही विरहाच्या वेदनांनी विकल होऊन ज्यांचं हृदय कधी विव्हळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही अंगणात खेळणाऱ्या मुलांच्या गलक्यात ज्यांनी आपलं हसू कधी मिसळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही थकलेलं सुकलेलं वार्धक्य पाहून ज्यांचं मन कणवेने कळवळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही संध्याकाळी समईच्या शांत उजेडाने ज्यांचं अंतरंग कधी उजळलंच नाही आयुष्य त्यांना कधी कळलंच नाही
खरे पाहता वाहतो आज कालचाच वारा पण माझिया अंगाला येई का नवा शहारा खरे पाहता पडले आज कालचेच ऊन पण कसल्या विचारी मन माझे झाले सुन्न खरे पाहता आकाशी आज कालचेच ढग मग माझिया जिवाची का ही नवी तगमग खरे पाहता अजून वाहतात नद्या ओढे तरी का बरे माझ्याने टाकवेना पाय पुढे खरे पाहता कोकिळा गाते कालचेच गाणे पण माझिया मनाची तळमळ कोण जाणे खरे पाहता आजही कालचीच चांदरात तरी का माझे पाऊल अडखळे अंधारात खरे पाहता दिसांत बदलली नाही सृष्टी मग कोठल्या मळभी ढगाळली माझी दृष्टी खरे पाहता जगाला नाही आदि नाही अंत तरी पण माझ्या उरी का ही अनामिक खंत खरे सांगू? मला नाही कमतरता कशाची पण नारायणापरी चिंता करितो विश्वाची
कापून टाकाल माझी जीभ? कापा, पण तरीही माझ्या जळत्या जिवाचं हे गीत दशदिशांत गुंजत राहील कापून टाकाल माझे हात? कापा, पण तरीही माझ्या थोट्या हातांचे हे खुंट आभाळाला भिडत राहतील कापून टाकाल माझे पाय? कापा, पण तरीही माझ्या क्रांतिकारी आत्म्याची ही पावलं निरंतर चालत राहतील काढून घ्याल माझे हक्क? घ्या, पण तरीही माझं हे आंदोलन थांबणार नाही ते सुरूच राहील जनावर बनवाल मला? बनवा, पण म्हणून मी हे सारं मुकाट्यानं सहन करणार नाही पिंजऱ्यात डांबाल मला? डांबा, पण माझ्या संतापाचा अग्नी तुम्हाला जाळल्याविणा शमणार नाही अमानुष म्हणाल मला? म्हणा, पण त्यानं तुमची माणुसकी कधीच शाबीत होणार नाही संशयाची बीजं पेराल? पेरा, पण म्हणून सत्याला फुटलेली पालवी कोमेजणार नाही
कसा येशील मला न्यायला? चिडीचूप रात्रीच्या शांततेला न चाळवता चवड्यांवर चालणाऱ्या एखाद्या भुरट्या चोरासारखा नकळत येशील का? कसा येशील मला न्यायला? ढोल ताशे लेझीम बडवत झगमगत्या वरातीत मिरवणाऱ्या लग्नघरातल्या पाहुण्यासारखा वाजतगाजत येशील का? कसा येशील मला न्यायला? तुझा वेदनांचा खंजीर पाजळत माझ्या अंगाची चाळणी करायला सुपारी मिळालेल्या खुन्यासारखा आग ओकत येशील का? कसा येशील मला न्यायला? माझ्या आयुष्याच्या चित्रपटाची सगळी रिळं तुझ्या काखेत घेऊन त्याचा शेवट कसा होणार हे मला दाखवायला येशील का? कसा येशील मला न्यायला? धोतर, पगडी, शेंडी सांभाळत पश्चात्तापाच्या प्रार्थना आळवत मोक्षवचन देणाऱ्या भटासारखा अनवाणी पायांनी येशील का? कसा येशील मला न्यायला? कधीही ये रे, अन् कसाही ये पण हिंसा मात्र आणू नकोस रोगराई म्हातारपण काहीही असो नैसर्गिक शेवट देशील का? कसा येशील मला न्यायला? अक्राळविक्राळ यमदूत होऊन तुझ्या तळपत्या तलवारीच्या एकाच ओघवत्या घावाने मला मोकळं करशील का? कसा येशील मला न्यायला? मला हवा तो सुंदर चेहरा होऊन मला हवा तो मदतीचा हात होऊन माझ्या जीवनाचा अंतिम क्षण सार्थ करशील का?
